آلترناتیو بومیِ سینمای اعتراضیِ غربگرا

به گزارش راهبرد معاصر، سال هاست که نوعی از فیلم در سینمای ایران رایج شده است که با عنوان «اجتماعی» شناخته می شود. این نوع فیلم ها بیشتر تحت تأثیر سینمای اروپا، در سطح شهر تهران باقی می مانند و با قصه هایی ضعیف که می توان در یک خط خلاصه شان کرد به موضوعاتی چون زنان بحران زده، جوانان عاصی، معتادان، مجرم ها و ... می پردازند. این فیلم ها صرفا به معلول ها اشاره می کنند واز علت یابی ناتوانند؛ سازندگان این آثار عمدتا در مقابل انتقادات، فریاد می زنند که وظیفه هنرمند نشان دادن ناهنجاری هاست نه ارائه راه حل! اما مهم ترین ویژگی فیلم های این جریان، القای بن بست و ناامیدی است. نحوه نمایش جامعه در سینمای مرسوم اجتماعی ایران به گونه ای است که نه تنها راه حل نشان نمی دهند که کورسوی امیدی را هم نمی نمایا نند!

«خروج» فیلم جدید ابراهیم حاتمی کیا قبل از هر چیزی، خروج علیه سینمای اجتماعی سترون و مأیوس است. این فیلم نشان می دهد که می توان به همه مشکلات اجتماعی پرداخت، اما در سیاهی باقی نماند. می توان هم معلول را نمایش داد و هم علت را؛ «خرج» هم مسئله را برملا می کند و هم راه حل را؛ و از همه مهم تر اینکه، نه تنها در بن بست نمی ماند، بلکه همه فیلم، ترسیم یک راه جدید است.

داستان «خروج» از روستا شروع می شود، در جاده تداوم می یابد؛ بیابان و کوهستان و رودخانه و برکه و تنوع گسترده ای از جغرافیای ایران را تجلی می بخشد و در تهران، مقابل دفتر رئیس جمهور به پایان می رسد. اولین اتفاق تازه در این فیلم، در مقایسه با فیلم های اجتماعی-اعتراضی دیگری که دیده بودیم، تفاوت در پایگاه اجتماعی معترضان است. این بار بجای خلافکارها یا جوانان غربزده ای که از شرایط به تنگ آمده اند و قصد مهاجرت دارند، خانواده شهدا سردمدار حرکت اعتراضی هستند؛ آن هم در روستایی با عنوان عدل آباد که شاید همان مدینه فاضله گمشده باشد. رحمت، پدر یک شهید، همراه با تعداد دیگری از ریش سفیدان روستا که در میان آن ها خانواده شهدا و روحانی روستا هم حضور دارند، سوار بر تراکتورهای خود می شوند تا نزد رئیس جمهور بروند و مطالبات خود را به گوش وی برسانند. آن ها حرف های پرت و پلا نمی زنند، شعار نمی دهند و سیاست زده نیستند؛ حقی ازشان ضایع شده و بدون ادا و اطوار و «معترض نمایی» با اخلاص و صادقانه می خواهند حقشان را از بالاترین مقام اجرایی کشور بستانند. هر چند که در انتها به مقصود خود نمی رسند و نمی توانند به رئیس جمهور برسند. با این حال، فیلم از ابتدا تا پایان، لحن حماسی و انقلابی خود را حفظ می کند و لحظه ای احساس یأس و نومیدی به خود نمی گیرد.

هر چند که کارگردان فیلم «خروج» گفته که فیلمش به این دولت محدود نمی شود و فکر ساختن آن به 9 سال قبل بر می گردد، اما همه نشانه های فیلم، دال بر زمان حال است. هم صحنه ای که از نیمرخ رئیس جمهور را نشان می دهد، گویای حکایت داستان در دولت حسن روحانی است و هم آنکس که به عنوان مشاور رئیس جمهور سراغ تراکتورسوارها می آید، با نام آتشکار بلادرنگ یادآور آشنا، مشاور حسن روحانی است. بنابراین، «خروج» یک سند قابل اطمینان برای آیندگان در جهت شناخت این دوره و این دولت خواهد بود.

«خروج» با همه لحن انتقادی اش اما به غریبه ها باج نمی دهد. این فیلم برای مخاطب داخلی ساخته شده است. حاتمی کیا مثل همیشه، مردم ایران را محرم تر از همه دنیا می داند و حتی در مقام یک فیلمساز منتقد و معترض نیز، مانع از خوشحالی «دشمن» شده است. در فیلم حتی به رسانه هایی که از اعتراض های مردم سوء استفاده می کنند نیز کنایه زده است. به ویژه در آن بخش هایی که آرم شبکه بی بی سی فارسی دیده می شود و فیلم، به صراحت تأکید بر تحریف اخبار و واقعیت ها از سوی این شبکه می کند.

فیلم «خروج» گرچه در فرم و ساختار، جزء آثار متوسط ابراهیم حاتمی کیا محسوب می شود؛ به ویژه، نیم ساعت میانی فیلم، تا حدودی افت می کند و به تکرار می افتد، اما به دلیل شیوه روایت مسائل اجتماعی و نوع طرح یک مضمون اعتراضی، کاری بدیع و تازه به نظر می رسد. اصلی ترین اهمیت «خروج» در این است که یک آلترناتیو بومی و همه جانبه در برابر سینمای اجتماعی شبه روشنفکرانه و غربگرا است.